فهرست مطالب
عنوان صفحه
1- پیشگفتار 1
2- مقدمه 2
3- فصل اول- مفاهیم مسئولیت 4
مفاهیم مسئولیت) الف- مفهوم لغوی مسئولیت 5
ب- مفهوم کلی مسئولیت 6
ج- مسئولیت در قرآن کریم 7
د- مسئولیت اخلاقی 9
هـ- مسئولیت اجتماعی 10
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه 10
الف- جنبه فردی مسئولیت 10
ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه 12
4- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری 15
مفاهیم مسئولیت کیفری 16
مسئولیت واقعی و انتزاعی 17
مقایسه مسئولیت با تکلیف 19
تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت 20
5- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت 21
سابقه تاریخی مسئولیت 22
الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام 24
بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام 25
1- ویژگی جمعی بودن مسئولیت 25
2- تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات 27
3- موضوعی بودن مسئولیت 31
- در ایران باستان 31
- در روم باستان 33
- در یونان باستان 33
ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر 33
6- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام 36
مسئولیت کیفری در اسلام 37
الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام 38
ب- اصول حاکم بر مسئولیت کیفری در اسلام 40
بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری 40
بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت 42
بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها 43
بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها 44
7- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران 47
مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران 46
الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 1304 46
ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 1339 47
ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 1352 48
د- مجازات اسلامی مصوب 1307 48
8- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری 50
حدود و قلمرو مسئولیت کیفری 51
بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا 51
الف- اهلیت جنایی 51
ب- اهلیت مادی یا واقعی 52
ج- اهلیت جزائی 53
مقایسه اهلیت جزایی با اهلیت جنایی 54
اهلیت جزایی و مسئولیت کیفری 54
بخش دوم- تقصیر و مسئولیت کیفری 55
قلمرو تقصیر در حقوق جزا 57
الف- تقصیر در قلمرو وسیع 57
بند اول- ادراک و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده 60
بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده 60
ب- تقصیر در قلمرو محدود 61
ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات 62
بخش سوم- اسناد و مسئولیت کیفری 63
انواع اسناددر حقوق جزا 63
الف- اسناد یا انتساب مادی 63
ب- اسناد یا انتساب معنوی 64
اسناد مادی و مسئولیت کیفری 65
اسناد معنوی و مسئولیت کیفری 66
9- فصل هفتم) ارکان اهلیت جزائی 67
ارکان و اهلیت جزایی 68
رکن اول- ادراک 68
الف- مفهوم ادراک و تمییز 70
ب- نقش ادراک در مسئولیت کیفری 72
ج- عقل در مفهوم ادراک 73
د- عقل در مقررات جزائی ایران 75
هـ - عقل در حقوق جزائی اسلام 76
رکن دوم- اختیار 78
مفاهیم و کاربردهای اختیار 78
الف- اختیار در لغت 78
ب- اختیار در مفهوم فلسفی 79
بند اول- عنصر قدرت 80
بند دوم- عنصر اراده 80
ج- اختیار در مفهوم حقوقی 81
بند اول- مفهوم نقش اراده 81
1- نقش اراده در رکن مادی جرم 82
2- نقش اراده در رکن روانی جرم 83
بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق 83
1- اختیارات در لغت 84
2- اختیار در تکالیف و جزائیات 84
رکن سوم- علم به قانون 85
الف- مفهوم قانون 85
بند اول- نص جزایی 86
بند دوم- عدم مشروعیت جزایی 86
ب- نقش علم به قانون 87
بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی 88
بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون 88
بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت کیفری 88
بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات 89
10- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری 90
عوامل رافع مسئولیت کیفری 91
علل عدم مسئولیت کیفری 92
الف- علل توجیه کننده جرم یا علل مشروعیت 92
ب- عوامل رافع مسئولیت کیفری 92
ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی 93
طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل 93
الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت کیفری 93
بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی 93
بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی 93
ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت 94
بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت 94
بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف کننده یا تخفیف دهنده مجازات 94
بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و معافیت از مجازات 96
تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت نسبت به سایر شرکت کنندگان 97
تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و مسئله مسئولیت مدنی 97
خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری 99
مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت کیفری 100
مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت 101
11- فصل نهم) جنون 102
کودکی و مسئولیت کیفری 103
تاریخچه ی مسئولیت کیفری اطفال 103
طفل کیست؟ 104
مفهوم بلوغ 108
الف- مفهوم علمی بلوغ 108
ب- معیار بلوغ در قفسه 110
بند اول- معیار بلوغ در کتاب 110
بند دوم- معیار بلوغ در سنت 111
بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ 111
اهمیت جرایم اطفال 113
مسئولیت جزایی اطفال 114
مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره 115
الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز 116
ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز 117
ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ 120
مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ایران 121
الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات 1304 121
ب- قانون مجازات عمومی مصوب 1352 122
ج- قانون مجازات اسلامی مصوب 1361 123
مسئولیت اجزایی اطفال در اسلام 125
الف- بلوغ 125
ب- ادراک یا تمیز 126
بند اول- حقوقی 127
بند دوم- جزائیات 128
سن تمییز در حقوق جزای اسلام 129
الف- سن عدم مسئولیت جزایی 130
ب- سن مسئولیت جزایی نسبی 130
ج- سن مسئولیت جزایی کامل 131
12- فصل دهم) جنون 133
جنـون 133
سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین 133
جنون از مسایل موضوعی است 135
تعریف جنون 136
انواع جنون 137
اول- اختلالات سیستم عصبی 138
دوم- جنون اخلاق 140
سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الکلی و مواد مخدر 140
ارزیابی یا نحوه احراز جنون 146
الف- کارشناس روانی 146
ب- همکاری کارشناس و قاضی 147
جنون در قوانین سابق جزایی ایران 148
جنون در قانون مجازات اسلامی 149
ضوابط قانونی حاکم بر مفاهیم جنون 150
آثار جنون 152
لزوم احراز جنون در حال ارتکاب جرم 155
الف- تقارن جنون یا جرم 155
ب- تلازم جنون یا جرم 157
ج- جنون کامل 157
تأدیب مجنون 158
تشریفات اداری نگاهداری مجنون 158
مسئولیت مدنی مجنون 159
13- فصل یازدهم) جبر و اشتباه 160
بخش اول- مفاهیم اجبار 161
الف- تعریف اجبار 161
ب- اجبار و اختیار 161
ج- اجبار و اکراه 164
د- خلاصه تفاوت های اجبار با اکراه و جنون واضطرار 167
بند اول- تفاوت اجبار و اکراه 167
بند دوم- تفاوت اجبار و جنون 167
بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار 167
بخش دوم- انواع مختلف اجبار 168
الف- اجبار مادی 168
بند اول- علل اجبار مادی 168
بند دوم- شرائط اجبار مادی 168
اجبار مادی با منشأ درونی 173
ب- اجبار معنوی 174
بند اول- اجبار معنوی خارجی 174
شرایط اجبار معنوی خارجی 174
بند دوم- اجبار معنوی داخلی 177
نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت کیفری 177
نقش تحریک در مسئولیت کیفری 178
تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر 179
بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران 179
الف- قانون مجازات عمومی 179
ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی 179
ضوابط قانونی حاکم بر اجبار 181
الف- اکراه در قتل 181
ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد 182
ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات 182
شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی 182
مسئولیت مدنی در زمینه اجبار 182
14- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه 183
بخش اول- مفاهیم جهل 184
تعریف اشتباه 184
مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن 185
الف- جهل 185
ب- اشتباه 186
ج- غلط 187
د- خطا 188
هـ - سهو 188
و- غفلت 189
ز- نسیان 189
تفاوت میان جهل و نسیان 190
جایگاه اشتباه در حقوق جزا 192
الف- اشتباه در قانون 192
ب- اشتباه در عمل 194
بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی 195
الف- جهل مرکب 195
ب- جهل بسیط (شبهه) 197
بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه 203
الف- جهل و شبهه حکمیه 204
ب- جهل و شبهه موضوعیه 204
ج- جهل تقصیری 206
د- جهل قصوری 206
بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی 207
الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد 207
ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات 210
ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات 214
بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق جزای عرفی 217
الف- تأثیر جهل حکمی بر مسئولیت کیفری 217
ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت کیفری 218
بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق اسلامی 218
الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت کیفری 218
بند اول- ادله برائت 219
بند دوم- قاعده درأ 220
بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل 221
ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری 225
بند اول- قاعده اشتراک احکام میان عامل و جاهل 226
بند دوم- قاعده وجوب تعلم احکام 227
بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احکام اسلامی 227
ج- اَلجَمعْ مَهما اَمکَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد کردن آنهاست)228
بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران 232
الف- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب حد 232
1- جرم زنان 233
2- حد مسکر 234
3- جرم سرقت 235
ب- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب قصاص 236
بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف) 238
بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت) 240
ج- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب دیه 241
بند اول- جهل حکمی 243
بند دوم- جهل موضوعی 244
خلاصه بحث 247
فهرست منابع و مآخذ
فصل اول
مفاهیم مسئولیت
الف) مفهوم لغوی مسئولیت
در
کتاب های فرهنگ لغات زبانهای مختلف مسئولیت به معنی قابل باز خواست بودن
انسان آمده و غالباً به مفهوم تکلیف و وظیفه و آنچه که انسان عهده دار آن
باشد تعریف شده است چنان که در فرهنگ جامع نوین عربی به فارسی، مسئولیت به
معنی قابل بازخواست و مسئول به معنی قابل جواب آمده است.
در المنجد1مسئولیت از سئل و به معنی آنچه که مورد سؤال قرار می گیرد یعنی: (ما یسئل) تعریف شده است.
در
فرهنگ فارسی معین ، مسئول به معنی ، چیزی خواهش شده کسی که فرضیه ای بر
ذمه دارد که اگر عمل نکند از او باز خواست شود و مسئولیت به معنی مسئول
بودن و موظف بودن به انجام دادن
امری است2.
در
مفردات راغب در تعریف مسئولیت آمده است سؤال به معنی خواهش و در خواست و
پرسش است. چنان که گفته شود (سالت عن حاله) از حالش پرسید و یا (سالت بکذا)
او چنین پرسید یَسئولُنَکَ عَنِ الاَفعال در مورد افعال از تو می پرسند و
مسئول به معنی قابل بازخواست ذکر شده است .
در فرهنگ فارسی عمید ، مسئولیت عبارت است از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معنی پرسیده شده و خواسته شده آمده است3.
بنابر آنچه در ترمینولوژی حقوق آمده است مسئولیت عبارت است از تعهد قانونی شخص ، بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است4.
از نظر فرهنگ فارسی نفیسی مسئول کسی است که از وی سوال کنند و در خواست نمایند5.
به هرحال بررسی معانی لغوی و اصطلاحی مسئولیت ملازمه این کلمه را با تعهد و
تکلیف، آشکار می سازد ولی این معنی به تنهایی نمی تواند مفاهیم گوناگون و
ابعاد مختلف و مصطلح مسئولیت را بازگو کند.
برای
درک مفهوم واقعی مسئولیت از جهات گوناگون ناگذیر باید علاوه بر وجود تعهد و
تکلیفی که از طرف مقام صلاحیت دار ، وضع و برقرار می گردد ، عوامل و شریط
لازم دیگری را هم در نظر گرفت. در این باره لازم است که:
اولاً:مشروعیت مقام یا مقامات صلاحیت داری که حق وضع هرگونه قاعده یا تکلیفی را دارند مورد تأیید شخص مسئول و موظف قرار گیرد.
ثانیاً:شخصی
که دارای اهلیت قانونی است از وجود وظیفه و یا قوانین موضوعه ، مطلع و
آگاه گردد و توانایی انجام عمل و یا ترک آن را داشته باشد به این ترتیب
ابعاد مختلف مفهوم مسئولیت و ماهیت آن با جمع شدن عوامل سه گانه زیر فراهم
خواهد شد .
1- آگاهی و اطلاع شخص ، از قائده و یا تکلیف و توانایی انجام ویا ترک آن .
2- وجود او امر ونواهی قانونی
3- مشروعیت مقام واضع قائده ویا تکلیف
اینک ارتباط منطقی بین عوامل یاد شده راتحت عنوان کلی مسئولیت مورد تجزیه و تحلیل
قرار دهیم.
ب) مفهوم کلی مسئولیت
برای
اینکه مفهوم کلی مسئولیت از نظر کلی مصداق پیدا کند وجود دو دست از عوامل و
شرایط ضرورت دارد. دسته اول ، عوامل ابتدایی یا مقدمات مسئولیت ، دسته دوم
شرایط مسئولیت که به ترتیب به بررسی آنها می پردازیم.
عوامل مسئولیت
1- وجود انسان مکلف و آگاهی که اهلیت لازم برای انجام یا خوداری از انجام ممنوعیت های قانونی را داشته باشد.
2- وجود آمر یا مقامات صلاحیت داری که حق وضع هر قاعده و یا قانون و یا تکلیفی را دارا باشند.
3- وجود قواعد و مقررات مشروع قانونی و یا اجتماعی که مطابق آن وظایف و تکالیف
اطاعت کنندگان از قانون به خوبی مشخص و معلوم شده باشد با توجه به این
مقدمات حال اگر از بین عوامل سه گانه فوق الذکر وجود عامل و همچنین وجود
قواعد و مقررات قانونی را به طور ثابت در نظر بگیریم و در ارتباط با تعیین
نقش سومین عامل در مراتب مذکور هرگاه انسانی مرتکب انجام یا ترک یکی از
ممنوعیت های قانونی گردد موضوع مسئول شناختن او مطرح خواهد شد و این همان
مطلبی است که ما در صدد بررسی آن هستیم.
ناگفته
نماند که حصول هر یک از مراتب و عوامل ابتدایی سه گا نه بالا نیازمند
فراهم شدن مراتب یا مقدمات خاص دیگری است که این مختصر تاب تفضیل همه آنها
را ندارد ولی برای نمونه تنها به مشروعیت «وجود آمر صلاحیت دار» اشاره
میکنیم یعنی برای این که معلوم شود آیا آمر صلاحیت توانایی و مشروعیت
قانونی لازم را برای وضع قوانین و تکالیف مورد نظر داشته و یا اینکه به
ناحق به وضع چنین مقرراتی پرداخته است فرض کنیم در یک موسسه ای مطابق
اساسنامه مصوبه و شرح وظایف و روش جاری مدیر کل حق و صلاحیت دارد که برای
بهبود وضع و اداره امور آن موسسه در مواقع مقتضی دستوراتی صادر کنند و به
موقع به اجرا بگذارد مثلا از اعضاء و کارمندان موسسه بخواهد برای انجام
کارهای عقب مانده به صورت یک ماه هر روز یک ساعت زودتر در محل کار حاضر
شوند. صدور چنین دستورالعملی از ناحیه مدیر کل آن موسسه به عنوان آمری
قانونی و صلاحیت دارهرگاه در چارچوب ضوابط و اختیارات برقرار گردیده باشد
علی القاعد باید او را عاملی صلاحیت دار ، برای اتخاذ وضع چنین دستورالعملی
بدانیم در نتیجه هرگاه عضوی از اعضای موسسه پس از اطلاع از وجود چنین
دستوری اگر از انجام آن سر پیچی کند مسئول شناخته می شود.
نکته
اساسی دیگری که در این گفتار دارای اهمیت فوق العاده ای است آن است که هر
قاعده و قانون و یا تکلیفی که از آن ناحیه آمر و یا مقامات صلاحیت دار وضع و
برقرار می گردد حتما باید به خاطر نوعی مصلحت و فایده و یا برای دفع مفسده
و جلوگیری از ضرر و زیان فردی و یا اجتماعی باشد.
ج) مسئولیت در قرآن کریم
در
قرآن کریم، راجع به مسئولیت و مشتقات آن آیات فراوانی وارد شده است به طور
کلی شأن نزول، مفاهیم و موارد استعمال مسئولیت را در بعضی از این آیات می
توان به ترتیب زیر مورد مطالعه
قرار داد.
اثر وضعی اعمال و رفتار آدمی
از
جمله در آیه سوره مدثر و آ یه 21 سوره طور و آیه 7 سوره اسراء و 202 سوره
بقره آمده است کل نفس بما کسبت رهینه. کل امری بما کسب رهین ، هرکس درگرد
اعمال و دستاورد خویش است.ان احسنتم احسنتم لا نفسکم و اساتم فلها.
اُولائِکَ لَهُم نَصیب مما کَسَبوا وا... سَریعُ الحِساب. در منطق قران
افعال ارادی انسان معیار سنجش مسئولیت قرار خواهد گرفت و هر نوع اعمال و
رفتار انسان با حسابگری دقیق محاسبه می شود و هر عملی دارای عکس العملی
متناسب است و به همین جهت در روز قیامت هر انسانی در مقابل آنچه که به دو
دست خویش به انجام رسانیده است جوابگو خواهد بود.
- پرسش از ماهیت پدیده ها
ازجمله
خداوند در آیه اول سوره شریفه انفال می فرمایید: یسئلونک عن لانفال ، ای
محمد در مورد انفال و حکم غنائم بدست آمده از کفار از شما می پرسند .
- مورد بازخواست قرار گرفتن
از
جمله در آیه 56 و93 سوره نحل وآیه 24 سوره صافات و آیه 23 انبیاء آ مده
است: تا لله لتسئلن عما کنتم تفترون ولتسئلنّ عما کنتم تعلمون . و وقفوهم
انهم مسئولون. لا یسئل عما یفعل و هم یسئلون. مسلماً انسانها در برابر
اعمالی که انجام می دهند مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.
- شخصی بودن مسئولیت
در
منطق قرآن کریم پدیده مسئولیت واجد خصیصه شخصی است. چنانچه در آیه 164
سوره انعام و آیه 18 سوره فاطر و آیه 28 سوره النجم ولاتزر وازره
وزراخری.در آیه 286 سوره البقره، لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت و آیه 6 و7
سوره زلزال.
فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره وان لیس للا نسان الا ما سعی و ان سعیه سوف یری. سوره النجم آیه 39 و40.
به موجب آیات فوق «آثار نتایج کردار نیک و یا بد هر کس ، نه تباه می شود ونه به دیگری بر
می گردد. بلکه این خود انسان است که نتایج کار نیک و یا کیفر و اعمال زشت
را خواهد دید و قرآن با صراحت ویژگی شخصی بودن مسئولیت انسان را تبیین می
کند که بر طبق آن هر کس پاسخ گوی اعمال زشت و رفتار خویش است و مسئولیت هیچ
کس به عهده دیگری واگذار نمی شود.
- مسئولیت در مقابل نعمت هایی که خداوند عطا کرده
چنان
چه در آیه 7 سوره تکاثر و آیه 36 سوره آسرا آمده است لتسئلن یومئذ عن
النعیم ان السمع و الصبر والفواء. کل اولئک کان عنه مسئولا . تواناییها
واستعداد ها وداده های الهی مسئولیت آور است و هر کس به نسبت آن چه که از
این توانایی ها و داده ها دارد مسئول خود سازی و ساختن محیط خویش است قلمرو
این مسئولیت در نزد انسان به نحو دقیق گسترش یافته است تا آنجا که هر عضوی
از اعضای آدمی در مقابل آنچه که می شنود یا می بیند و یا درک می کند مسئول
و پاسخگو خواهد بود.
- هر کس به اندازه قدرت و توانایش مسئول است
خداوند
کریم هیچ کس را بیش از قدرت و تواناییش مسئول قرار نخواهد داد چنان که در
آیه سوره انعام 286 سوره بقره آیه 7 سوره طلا می فرماید لا نکلف نفسا الا و
سعها لا نکلیف ا... نفسا الا وسعها لا نکلف ا... نفسا الا ما اتها. کسی را
جزء به اندازه وسع و تواناییش مکلف انجام تکلیف نمی کنیم حتی در مورد
پرداخت نفقه زوج جزء به اندازه توانایی و آنچه که به او عطا شده مکلف نیست و
به این ترتیب بر طبق قرآن مسئولیت و انجام تکلیف هیچ گاه افزودن از
توانایی و طاقت از کسی خواسته نخواهد شد.
آنچه
که از مجموع مفاهیم آیات فوق و سایر آیات وارده درباری مسئولیت در قرآن
کریم آورده استفاده می شود این است که در منطق قرآن کریم نظام هستی بر پایه
تکلیف پذیری و مسئولیت انسان استوار شده و فلسفه آفرینش پدید آوردن
انسانهای آگاه و متفکر و مسئول است و رمز مسئولیت انسان نیست متکی بر
توانایی ها استعداد آگاهی نیروی اراده و قدرت تصمیم گیری و انتخاب اوست و
در نتیجه هر کس در انجام تکالیف فردی و اجتماعی اش در حدود استعداد و
توانایی و آگاهی که از رفتار خود دارد مسئول خواهد بود و به سخن کوتاه در
منطق قرآن مسئولیت بعنوان اثر وضعی رفتار آدمی قابل توجیه است یعنی هر گونه
پاداش و کیفر دنیوی و اخروی اعمال خوب و بد انسان تعلق خواهد گرفت و این
مطلبی است که همواره مورد توجه مفسرین و صاحب نظران اسلامی بوده است فقها و
دانشمندان اسلامی با توجه به تفسیر آیات احادیث و روایات دارد در این باره
در کتب و آثار خود به ترسیم ابعاد شخصیت انسان مسئول پرداختند و از این
دیدگاه انسان مسئول موجودی است که دارای سرشتی خاکی و ملکوتی است چون آگاه و
آزاد آفریده شده و به نیروی عقل و اراده مجهز می باشد قادر است در پرتو
فروزان پیامبر باطن یعنی عقل و خرد و سایر توانایی هایش در برابر عوامل
طبیعی و اجتماعی ایستادگی می کند و به کمک اندیشه تحلیلگر و خرد و روشنگر
خود را از تاثیر نفوذ جبری عوامل گوناگون آزاد کند در راه صحیح و در میان
دو یا چندین راهی که عرصه زندگی در پیش پای او گسترده است برگزیند .انا
هَدیناهُ سَبیلاً اِما شاکراً و اِما کفورا1.
پس
انسان با به کار گرفتن نیرو و عقل و اراده به حق انتخاب میرسد بدین ترتیب
انسان مسئول از دیدگاه قرآن موجودی است متفکر، متعالی، مختار، انتخابگر که
مسئولیت خودسازی و ساختن محیط خویش را بعهده دارد2.
د) مسئولیت اخلاقی
- اخلاق فردی:مسئولیت
اخلا قی شامل آن دسته از قواعدی است که وظایف انسان را نسبت به نفس خویش
معین می کند عدم رعایت بعضی از قواعد اخلاقی و فردی علاوه بر پشیمانی درونی
به جهت آنکه دارای مفاسد ضرر و زیان شخصی و اجتماعی است در قالب نظامات
کیفری با رعایت شرایطی موجب مسئولیت کیفری مرتکب آن خواهد شد مانند نوشیدن
مشروبات الکلی.
- اخلاق دینی:
آن دسته از قواعدی است که تکالیف انسان را نسبت به خدای خود معین می کند
این قبیل دستورات اخلا قی برقرار کننده تکالیف و وظایفی است که سرپیچی و یا
ترک بیجهت آنها موجب مسئولیت و عقوبت اخروی است و در پاره ای از موارد
تخلف و عدم رعایت آنها موجب مسئولیت کیفری بوده با مجازات دنیوی همراه
خواهد بود مانند جرم ارتداد که در آیین یهبود و وسعیت و در مرتکب اسلام
موجب مسئولیت کیفری است.
هـ) مسئولیت اجتماعی
مسئولیت
اجتماعی شامل آن دسته از وظایف و تکالیفی است که هر فردی در ارتباط با
سایر همنوعان خود و در حیات جمعی عهده دار خواهد شد بدیهی است که تخلف از
اصول و قواعد اخلاق اجتماعی که قالبا از طریق قانون گذاری همایت می شود در
اکثر موارد علاوه بر ندامت موجب مسئولیت کیفری
می گردد.
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه
برای
درک ماهیت مفهوم فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه با اینکه در نظام حقوقی
اسلام مانند سایر نظام نظام های حقوق موضوعه ، قوانین و مقررات را استخراج
کرد بنابراین برای شناخت مفهوم و مشخصات مسئولیت از نظر اسلام باید آیات و
احادیث معتبر ناظر به این نهاد را بررسی کنیم.
الف) جنبه های فردی مسئولیت
با
توجه به جاودانگی احکام قرآن کریم که متکی به علم وحکمت الهی است که از
طرق وحی و به وسیله پیامبر(ص) به مسلمانان رسیده است و نظر به شئون اجتماعی
برخی از آیات قرآن کریم که با توجه به نیاز نوع بشر و ناظر به مسائل حیات
جمعی است مدارک و مختصات مسئولیت فردی را از برخی از این آیات می توان به
ترتیب زیر استشهاد کرد.
1- خصیصه تکلیف پذیری انسان و مسئولیت:آنچه از مفاد برخی از آیات قرآن کریم به دست
می آید این است که مسئولیت هر شخصی از توانایی ها و استعدادهای فطری او
ناشی می شود و هر کس به مقتضای توانایی های جسمی، فکری، عاطفی، روحی و سایر
استعدادها، مسئول پاسخگوی اعمال خود خواهد بود1.
بنابراین
در منطق قرآن توانایی های فطری انسان مبنای مسئولیت است چون انسان مسئول
از نظر اسلام تنها موجودی است که با تکیه بر نیروی عقل و تصمیم گیری
توانایی در تکلیف پذیری را دارا
می باشد بدین معنی که می تواند در برابر سائقه امیال و غرایز درونی و
عوامل بیرونی و محیط زندگی خود ایستادگی کند تا آنجا که قادر است مسیر
فعالیت خود را در چارچوب قواعد حاکم بر جامعه تنظیم کند1.
این ویژگی بزرگ انسان را به صورت موجودی تکلیف پذیر در آورده است.
بنابراین
در نظام حقوق بر اساس ویژگی تکلیف پذیری انسان هر کس در مقابل انجام
هرگونه اعمال و رفتار اعم از تکالیف عبادی یا وظایف و مقررات اجتماعی
پاسخگو و مسئول خواهد بود بعلاوه قلمرو مسئولیت فردی انسان در قرآن کریم به
نحو دقیق و مشخصی معیین شده است تا آنجا که هر عضوی از اعضای بدن انسان
ملزم به پاسخگویی است2.
2- ملاک مسئولیت در منطق قرآن کریم هر کس در گروء اعمال و رفتار خویش است3، چون عدالت ایجاب می کند که هر کس پاسخگوی آثار و نتایج خوب یا بد اعمال خود باشد4.
3-
شخصی بودن مسئولیت بنابر مفاد برخی از آیات قرآن کریم آثار و نتایج خوب و
یا بد اعمال هر کس به دیگری منتقل نمی شود بلکه این خود انسان است که کیفر
اعمال زشت خود را خواهد دید قرآن کریم در آیات متعددی5
با صراحت ویژگی شخصی بودن مسئولیت انسان را بیان کرده است به موجب این
آیات هر کس شخصا پاسخگوی آثار و نتایج اعمال و رفتار آگاهانه و عهدی خویش
است بعلاوه مسئولیت هر کس به اندازه قدرت و توانایی اوست به طوری که در
منطق قرآن انجام تکلیف هیچ گاه افزودن از توانایی و طاقت از کسی خواسته
نخواهد شد6.
آنچه
از مفاهیم و مفاد آیات وارده در زمینه ی مسئولیت به دست می آید این است که
در منطق قرآن نظام هستی و جیات بر پایه تکلیف پذیری و فلسفه آفرینش پدید
آوردن انسان های آگاه متفکر و مسئول است و هر کس در انجام تکالیف فردی خود
در حدود استعداد و توانایی هایش پاسخ گوی اعمال و رفتارش خواهد بود بعلاوه
مفاد احادیث و روایات نیز حاکی است که هیچ کس به اتهام جرمی که دیگری که
انجام داده است مورد مواخذه قرار نگیرد بلکه شخص مرتکب پاسخگوی آثار و
نتایج رفتارش
خواهد بود.
ب) جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه
1- درکتاب:یکی
از مدارک مسئولیت اجتماعی در یک حکومت اسلامی نهاد امر به المعروف و نهی
از منکر است که در برخی از آیات قرآن کریم و سخنان فقها و احادیث و روایات
به این فرضیه دینی تاکید شده است مطالعه و بحث تفصیلی در باره مفهوم و جنبه
ترتیبی و فقهی امر به المعروف و نهی از منکر و شرایط و مراتب اجرایی این
فریضه و واجب شرعی مستلزم تحقیق جداگانه است که از حوصله این مختصر خارج
است. مع هذا برای آشناشدن با نقش این نهاد در روابط حقوقی اعم از حقوق
عمومی و روابط خصوصی مردم و تأثیر اجرای صحیح و دقیق این نهاد در تنظیم
روابط اجتماعی و پیشگیری از گناه و تعدی و تجاوز به قانون در جامعه اسلامی
به طور اختصار به مبانی فقهی نهاد امربه المعروف و نهی از منکر اشارهمی
کنیم.
صرف
نظر از آیات متعددی که خداوند در قرآن کریم مسلمین را دعوت به انجام
کارهای نیک و خیر می کند آنچه از دیگر آیات این کتاب آسمانی استفاده می شود
این است که در منطق قرآن کریم دعوت مردم به اقامه کارهای نیک و اجرای
احکام شرعی و جلوگیری از کارهای زشت و ناپسند در چارچوب نظام اسلامی به
عنوان نظارت عمومی و مسئولیت اجتماعی مسلمین نسبت به یکدیگر یک فرضیه دینی
شناخته می شود به همین مناسبت تدوین کنندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی
ایران نیز نهاد امر به الامعروف و نهی از منکر را در اصل ششم این قانون
وظیفه همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر و دولت نسبت به مردم و
مردم نسبت به دولت با رعایت شرایطی که قانون معین می کند.
بنابراین
در جامعه اسلامی مردان مومن و زنان مومنه اولیاء همدیگر هستند و امر به
معروف و نهی از منکر می کنند همین طور مسلمانان از نظر قران کریم بهترین
امت هستند که در بین مردم مبعوث شده اند برای اینکه به کارهای شایسته امر
می کند و از کارهای زشت نهی می نمایند1.
در بیان مفهوم معروف و منکر به طور اجمال اشاره می کنیم ، معروف در لغت به
معنی شناخته شده و در اصطلاح فقهی «معروف» آن چیزی است که عقلاً یا شرعاً
معروف و پسندیده باشد و منکر در لغت به معنی کار زشت و ناپسند می باشد
انکار شده است و از نظر فقهی هر چیزی است که عقلاً یا شرعاً ناپسندباشد1.
بنابراین
در جامعه اسلامی مستفاد از آیات قرآن کریم هر مسلمانی موظف است که دیگری
را به صفات پسندیده اخلاقی از قبیل انجام واجبات شرعی و همین طور رعایت و
اجرای قوانین اجتماعی توصیه کند. چنین مسلمانی باید دیگران را به ترک کاره
های زشت و ناپسند شرعی و قانونی راهنمایی کنند2.
پس نهاد امر به معروف و نهی از منکر بعنوان یک واجب کفایی بدین معنی است
که هرگاه از ناحیه کسی به حد کافی برای اجرای آن قیام شود تکلیف از دیگران
ساقط می شود مشروط بر اینکه کسانیکه می خواهند اقامه به کارهای شایسته کنند
و یا از اجرای کارهای زشت شرعی و قانونی جلوگیری نمایند باید بدانند و
آگاه باشند آن امری را که دیگری ترک کرده از نظر شرع و قانون واجب است.
همین طور آنچه را که در حال انجام است از نظر قانون و شرع حرام است و اجرای
این وظیفه فطیر در شرایط فعلی کشورمان حائز کمال اهمیت است.
هر
مسلمانی موظف است که دیگری را به اجرای مقررات به کمک اسلامی در چارچوب
نظام حاکم توصیه کند و همینطور به خودداری از تعددی و تجاوز به حقوق عمومی و
خصوصی نهی کند.
2- در سنت:لزوم
اقامه امر به المعروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی در احادیث و روایات
دارد از معصومین نیز مورد تاکید قرار گرفته است در اینجا به نمونه ای از آن
اتکاء می کنیم. پیامبر اکرم(ص) درباره امر به المعروف و نهی از منکر
میفرمایید: تا وقتی که آنها و امر به المعروف و نهی از منکر در میان امت من
رواج داشته باشد مردم در خیر و سعادت زندگی خواهند کرد اما همین که مسلمین
رعایت این فریضه دینی را ترک کنند خیر و برکت از آنان گرفته می شود به
طوری که بعضی از آنان بر دیگران مسلط خواهند شد و مورد رحمت خداوند قرار
نخواهند گرفت3.
همچنین
در زمینه مسئولیت اجتماعی مسلمین از آن حضرت نقل شده است هر گاه مسلمانی
در ارتباط با همنوعان خود برای انجام امور و در رفع مسائل و مشکلات مسلمین
تلاش و کوشش که می تواند بکند به انجام نرساند او را نباید در زمره مسلمین
قلمداد کرد4.
بدین
ترتیب ملاحضه می شود که تاکید قرآن کریم و روایات وارده از مسئولین درباره
فریضه امر به معروف و نهی از منکر مبین مسئولیت اجتماعی مسلمین است که به
موجب آن هر مسلمانی موظف است که در حد توانایی خود در اقامه معروف و انجام
کارهای نیکو و جلوگیری از منکرات به دیگران را دعوت به اجرای این فرضیه
دینی بنماید به ویژه جنبه های ارشادی این نهاد یکی از روشهای تربیتی محسوب
می شود و نقش سازنده آن غیر قابل انکار است زیرا انسان طبیعطا راهنمایی و
ارشاد را می پذیرد پس زمانی که فردی براثر راهنمایی و ارشاد صمیمانه متوجه
نیک و بد رفتار خود می شود در خود احساس ندامت و مسئولیت می کند و میل دارد
برای رفع آثار سوء رفتارش از تکرار آن اعمال خودداری کند این مکانیزم
روانی و احساس مسئولیتی که در اثر اجرای صحیح امر به معروف ونهی از منکر در
نزد دیگران حاصل
می شود درک مسئولیت اجتماعی افراد را تقویت می کند در زمینه اصلاح و
پیشگیری از منکرات را افزایش می دهد پس این نتیجه به دست می آید که نظارت
بر اجرای احکام شرعی و قوانین و مقررات اجتماعی در چارچوب نظام اسلامی کشور
ما یک وظیفه همگانی مردم نسبت به یکدیگر و دولت نسبت به مردم است و
مسئولیت ناشی از این وظیفه نیز منشاء فقهی دارد و لازم الرعایه است در
نهایت نظر به مشکلات عملی اجرایی این نهاد در وضع فعلی و عدم پیش بینی
مقررات ناظر شرایط حدودو کیفیت اجرای این نهاد در قانون از طرف مجلس شورای
اسلامی لزوما باید یک سازمان مجهز وظیفه خطیر امر به معروف و نهی از منکر
را در جامعه ما عهده دار گردد تا ضمینه اجرایی صحیح این نهاد در جامعه
اسلامی ما فراهمشو
فصل دوم
مفاهیم مسئولیت کیفری
مفاهیم مسئولیت کیفری
در
تعریف مسئولیت کیفری اتفاق نظر وجود ندارد، با این حال می توان تعریف های
گوناگونی را که حقوقدانان برای آن ارائه داده اند به یکی از سه تعریف زیر
ارجاع داد:
1- مسئولیت کیفری عبارتست از «قابلّیت» یا «اهلّیت»، شخص برای تحمل تبعات جزایی رفتار مجرمانه خود1.
2- مسئولیت کیفری عبارتست از اینکه تبعات جزایی رفتار مجرمانه شخص بر او «الزام» یا
«تحمیل» گردد2.
3- «التزام» یا «مجبور بودن» شخص نسبت به تبعات جزایی رفتار مجرمانه خود مسئولیت کیفری نامیده می شود3.
بطورکلی
مسئولیت یعنی تعهد به پاسخگویی به نتایج حاصل از عمل خود از نظر حقوق جزا.
مسئولیت یعنی تعهد به پاسخگویی به نتایج ارتکاب اعمال مجرمانه یعنی تحمل
مجازات تعیین شده برای آنها از دیدگاه کیفری، ارتکاب جرم یا هر نوع تخطی؟
از قوانین و مقررات جزایی تنها و بخودی خود موجب مسئولیت کیفری نیست ، بلکه
برای اینکه مرتکب جرم را از نظر اخلاقی و اجتماعی مسئول و قابل سرزنش و
مجازات بدانیم لازم است که :
اولاً:وقوع
رفتار مجرمانه یا پدیده جزایی از میل و اراده آگاهانه مرتکب آن نشأت گرفته
باشد و نیز نحوه پندار وکردار و جریان تصمیم گیری او را مشخص کند.
ثانیاً: عمل مجرمانه که با اندیشه و قصد و میل مرتکب در خارج تحقق یافته است باید حاکی از سوء نیت مرتکب یا ناشی خبط و خطای او باشد.
رعایت
نکات فوق الذکر در امر رسیدگی به مسائل کیفری ، متداول و لازم الاجراست و
احراز وقوع جرم از ناحیه مرتکب شرط اساسی و پایه اولیه مسئولیت کیفری محسوب
می شود.
ثالثاً:
به نظر عدالت کیفری ،برای اینکه جرم را مسئول بشناسیم ، علاوه بر اراده
ارتکاب و سوء نیت یا تقصیر جزایی، باید بین جرم انجام یافته و فاعل آن ،
قابلیت انتساب موجود باشد، تا بتوان او را مستحق مجازات دانست.
لذا قابلیت انتساب نیز از اجزای لازم مسئولبت کیفری است که به آن اشاره می کنیم.
به طور کلی، هر کس که با علم و اطلاع ، دست به ارتکاب جرم می زند لزوماً مسئول شناخته
نمی شود بلکه علاوه بر تحقق اراده ارتکاب سوء نیت با تقصیر جزایی باید
دارای اهلیت و خصوصیات فردی متعارفی باشد تا بتوان وقوع جرم را به او نسبت
داد. در نتیجه، وقتی انسان از نظر کیفری مسئول شناخته می شود که سبب حادثه
ای باشد یعنی بتوان آن حادثه را به او نسبت داد. پس مسئولیت کیفری، محصول
نسبت دادن و قابلیت انتساب است و مقصود از قابلیت انتساب آن است که بر
مقامات قضایی معلوم گردد که فاعل جرم، که از نظر رشد جسمی و عقلی و نیروی
اراده و اختیار، دارای آنچنان اهلیتی بوده که میتوان رابطه علیت بین جرم
انجام یافته و فاعل آن برقرار کرد. در حقیقت مسئولیت کیفری از نتایج مستقیم
انتساب جرم به فاعل آن احراز می شود.
فهرست منابع و ماخذ
امام علی(ع) نهج البلاغه (فیض الاسلام) ، ص 978
امام
خمینی(ره) ، توضیح المسائل ، (مبحث امر به معروف و نهی از منکر) ،
انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، ص 363 ، سال 1362 و مساله 2142 الی 2185.
امام خمینی(ره) ، تحریر الوسیله ، ج 2 ، شرایط وجوب حد سرقت ، ص 612.
آشوری محمد ، عدالت کیفری از دیدگاه حمورابی نشریه موسسه حقوق تطبیقی اسلامی ، ص 21 ، شماره 7 سال 1361.
آیت ا... مرعشی، سید محمدحسن، نشریه حقوق دانشکده علوم قضایی، دوره اول، شماره اول، 1370، صص10-11.
آیت ا... موسوی بجنوردی، فصلنامه حق، شماره 8، دو قاعده فقهی و قواعد فقه.
اردلانی ، علی ، مسئولیت جزایی در جوامع باستانی ، مجله کانون وکلا ، شماره 93 ، ص 88-89
اورتولان ، عناصر حقوق جزا ، جلد اول ، شماره 416.
آیموف ، ایراک ، تن آدمی ، مترجم ، محمود بهزاد ، تهران ، شرکت علمی و فرهنگی ، ج 2 ، ص 458 ، سال 1378 هـ .ق
الفاصل ف محمد ، المبادی العامه فی التشریع الجزایی ، ص 324
حجه الاسلام الهیان ، نگرشی فقهی و حقوقی پیرامون حدود و قصاص ، نشر مجتمع آموزش عالی قم ، سال 1372 ، ص49.
استفانی ولواسور ، حقوق جزای عمومی ، چاپ نهم ، ص 171.
امام خمینی(ره) ، کتاب البیع ، ج 2 ، صص 62-63.
انصاری ، شیخمرتضی ، مکاسب ، ص 121.
امامی ، سیدحسن ، حقوق مدنی ، ج 4 ، ص 84.
اردبیلی ، محمدعلی ، حقوق جزای عمومی ، ج 2 ، چاپ اول ، نشر میزان ، 1377.
استفانی
گالتون ، ژرژ لواسور ، برنار بوکوک(حقوق دانان فرانسوی) ، حقوق جزای عمومی
، جلد اول (جرم و مجرم) ، مترجم حسن ودادیان ، انتشارات دانشگاه علامه
طباطبائی.
افراسیابی ، محمد اسماعیل ، حقوق جزای عمومی ، انتشارات فردوسی جلد دوم ، چاپ اول 1327.
بلاغی ، سیدصدرالدین ، عدالت و قضا در اسلام ، ص 270.
بجنوردی ، میرزا حسن ، القواعد الفقهیه ، ج 4 ، قاعده مشروعیه عبادات الصبی.
بجنوردی ، میزان حسن ، منتهی الاحول ، ج 2 ، ص 355.
باهری ، محمد (میرزاعلی اکبر خان داور) ، مقارنه و تطبیق ، رضا شکری ، نگرشی بر حقوق جزای عمومی ، ج 1 ، مجمع علمی فرهنگی مجد 1380.
باهری ، محمد (میرزا علی اکبر خان داور) ، حقوق جزای عمومی ، تقریرات استاد ، نشر رهام ، ج 1 ، 1381.
پرفسور آرتور کریستین سن ، ترجمه رشید یاسمی ، ص 329 ، سال 1345.
حلی، علامه شیخ جمال الدین ابی منصور: قواعد الحکامفی مسائل الحلال والحرام، کتاب حدود، المقصد الخامس، چاپ مصر، افست قم.
جعفری ، جعفر ، ترمینولوژی حقوق ، انتشارات لنگرودی ، تهران ، ص 950 ، 1362
جبران ، مسعود ، الرائد معجم لغوی عصری ، ج 2 ، چاپ سوم ، بیروت ، دارالعلم للملابین ، 1978 م.
جابری عربلو ، محسن ، فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی ، امیر کبیر ، سال 62 ، ص 62.
جندی ، عبدالملک بک ، الموسوعه الجنائیه ، داراالکتب الحصریه ، ج 1 ، قاهره 1931 ، ص 272.
جرل و رمیتو ، رساله حقوق جنایی ، چاپ اول ، ص 299.
جنبلی ، ابن قدامه ، المغنی ، ج 4 ، ص 145.
خسروپور ، یوسف ، روانشناسی بلوغ و نوجوانی ، صص 2-3.
آیت ا... خویی ، تکمله المنهاج ، ج 2 ، ص 13 ، نشریه موسسه حقوق تطبیقی ، شماره ششم ، سال 1358 ، ص 125.
دون دیو دو وابر ، رساله حقوق جنایی ص 437.
دهخدا ، علی اکبر ، لغتنامه ، ج 3 ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1373 ، ص 4326.
دانش ، تاج الزمان ، مجرم کیست؟ جرم شناسی چیست؟ موسسه کیهان ، چاپ 2 ، سال 1368 ، ص 130.
راغب اصفهانی مفردات راغب ، (کتاب المفردات یافی غریب القرآن ، چاپ مکتبه بوذر جمهری ، ص 59 ، 1372.
ژان جان دامن ، ترجمه علی اردلانی ، (مسئولیت جزایی در زمان قدیم ، جزوه کانون وکلا ف شماره 98.
سبزواری ، محمد سامی ، شرح الاحکام العامه القانون العقوبات ، چاپ سوم ، بنغازی ، جامعه فاریونس ، ص 217 ، سال 1995.
الشاوی ، دکتر علی حسین ، سلطان عبدالقادر ، المبادی العامه ، انتشارات وزارت التعلیم ، ص 328 و 338 ، 1982.
شیخ کلیفی ، اصول کافی ، ترجمه سیدهاشم رسولی علمیه اسلامیه ، ج 4 ، ص 204.
شیخ الاسلام ، سیدمحمد ، راهنمای مذهب شافعی ، ص 195.
شهید ثانی ، مسالک ، چاپ سنگی ، ج 1 ، ص 248.
شیخ
حرعاملی ، وسایل الشیعه ، کتاب الطهاره ، ابواب مقدمه العبادات ، باب 4 ،
حدیث 2 ، دارالحیاه التراث العربی ، بیروت ، 1983 ، ص 3 ، ج 1.
شیخ طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن المبسوط، ج8، چاپ سوم، المکتبه المرتضویه، 1351ش.
شیخ مفید، ابی عبدالله محمدبن النعمان الحارثی: المقنعه فی الاصول والفروغ باب الحدود و الابواب.
صانعی ، دکتر پرویز طرح مقدماتی حقوق جزای عمومی ، انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ، ص75 ، سال 1348.
صانعی ، پرویز ، حقوق جزای عمومی ، انتشارات دانشگاه ملی سابق ، ج 1 ، ص 46.
صالح ولیدی محمد ، مسئولیت کیفری ، ص 57 ، ص 90 .
صلاحی ، جاوید ، بزهکاری اطفال و نوجوانان ، صفحه 180.
صفایی ، حسین ، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ، در مقصد و رضا ، سال 1349 ، شماره های 3 ،4.
الصیفی ، عبدالفاتح ، القاعده الجنائیه ، الشرکه الشرقیه للنشر و التوزیع ، ص 409 ، 1967 م.
عمیده ، حسن ، فرهنگ فارسی عمید انتشارات امیرکبیر ، تهران ، سال انتشار ، 1362.
عاملی ، محمدحسن ، وسایل الشیعه ، ج 11 ، انتشارات دارالکتب ، ص 398 ، سال 1358.
العوجی ، مصطفی ، المسئولیه الجنائیه ، موسسه نوفل بیروت ، ص 12 ، سال 1985 م.
عاملی ، زین الدین بن علی (شهید ثانی) ، تمهید القواعد الاصولیه و العربیه ، مکتبته بصیرتی ، قم ص 1 و 2.
علی آبادی ، عبدالحسین ، حقوق جنایی ، چاپخانه بانک ملی ایران ، ج 1 ، ص 218 ، سال 1353.
عبده ، اصول قضایی دیوان عالی کشور ، صفحه 216.
عوده ، عبدالقادر ، التشریح الجنایی الاسلامی ، ج 1 ، ص 601.
غفوری غروی ، سیدحسن ، انگیزه شناسی جنایی اطفال ، دانشگاه شهید بهشتی.
فیض الاسلام ، نهج البلاغه ، ص 978.
فیض علیرضا ، حقوق جزای عمومی در اسلام 2 (جزوه درسی) ، ص 3 ، دانشگاه تربیت مدرس.
فرید ، مرتضی ، الحدیث ، روایات تربیتی از کتب اهل بیت (ع) ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، 1365 ، ج 2 ، صص: 347-346.
قرآن
کریم ، سوره های دهر ، آیه 3 و تکاثر آیه 8 ، اسراء ، آیه 7 و 36 ، مدثر
آیه 38 و 74 ، انعام آیه 6-164 ، فاطر آیه 18 و 25 ، النجم آیه 28-39-40 ،
زلزال آیات 6 و 7 ، آل عمران 4-10 ، فصلت آیه 41 ، مائده آیه 95 ، نساء آیه
22-23 و ... .
کرمانی ، ابراهیم جعفر ، نوجوانی ، بحثی درباره مسائل روانی و اجتماعی نوجوانان ، ص 7.
کلینی ، شیخ محمدبن یعقوب ، فروع کافی ، داراالکتب الاسلامیه ، تهران 1362 ، ج 6 ، ص 47.
گلدوزیان ، ایرج ، حقوق جزای عمومی ، ج 2 ، صفحه 203 ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1384.
گارو ، رنه ، مطالعات عملی و نظری در حقوق جزا ، ج 1 ، ترجمه سیدضیاء الدین نقابت ، انتشارات ابن سینا ، تهران ، ص 451.
گانبور ، علل مشروع در اعمال موجهه ، تز برای اخذ دکترا زبان فرانسه ، سال 1941.
گرجی ، ابوالقاسم ، مقالات حقوقی ج 1 ، ص 327.
گلدوزیان ، ایرج ، بایسته های حقوق جزای عمومی ف ج 1-2-3 ، ج 9 ، نشر میزان ، پائیز 83.
لهجن بیگی ، محمد ، عرف و عادت و عشایر فارس ، ص 22 ، سال 1324.
یدوک آندره ، حقوق جزای عمومی ، صفحه 298.
سینفور دریس ، مختصر روانپزشکی ، ترجمه گروهی از مترجمان ، ص 114.
معتمد ، محمدعلی ، حقوق جزای عمومی ، ج 1 ، انتشارات دانشگاه تهران ، ص 273 ، سال 1351.
معین ، محمد ، فرهنگ فارسی معین ، ج 3 ، انتشارات امیرکبیر ، ص 40-77 ، سال 1372.
مطهری ، مرتضی ، انسان در قرآن ، نشریه شماره 38 ، حوزه و دانشگاه ، ص 26.
محسنی ، مرتضی ، مسئولیت جزایی ، مجله حقوقی شماره 6 ، وزارت دادگستری ، ص 26.
محمود مصطفی ، محمود ، قانون العقوبات (القسم العام) ، مکتبه القاهره العربیه ، ص 374 ، 1961 م.
محمودی ، عباسعلی ، حقوق اسلام ، (شرایط تکلیف و مسئولیت) ، انتشارات بعثت ، ص 22-38 ، 1361.
منصور ، محمود ، لغتنامه و روانشانی ، ص 71.
معروف حسنی ، هاشم ، المسئولیه الجزائیه فی الفقه الجعفری ، ص 278.
محمدی ، ابوالحسن ، حقوق کیفری اسلام ، ترجمه کتاب «حدود و تعزیرات» مرکز نشر دانشگاهی ، سال 1367 ، ص 47.
مهرپور ، حسین ، سرگذشت تعزیرات ، مجله کانون وکلا ، شماره 149-148 ، سال 1368 ، ص 13.
مول و ویتو ، رساله حقوق جنایی ، چاپ اول ، ص 329.
موسوی ، سیدمحمدصادق ، مبانی نظری جهل و اشتباه و آثار آن بر اعمال حقوقی ، انتشارات امیرکبیر ، سال 1382.
محسنی ، مرتضی ، دوره حقوق جزای عمومی ، جلد 3 ، چاپ گنج و دانش ، 1376.
نفیسی ، علی اکبر ، فرهنگ نفیسی ، انتشارات ناظم الاطباء ، تهران ، ج 5 ، ص 3329 ، 1317.
نجفی ، شیخ محمدحسن ، جواهر الکلام ، ج 4 ف ص 264.
نوربها ، رضا ، زمینه حقوق جزای عمومی ، ص 222 ، ناشر کانون وکلای دادگستری ، سال 1369.
ویل دورانت ، تاریخ تمدن ، ج 1 ، ترجمه احمدآرام ، ص 535 ، سال 1337.
الوائلی ، شیخ احمد ، احکام زندان در اسلام ، ترجمه محمدحسن بکائی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ص 273 ، سال 1366.
ولیدی محمدصالح ، حقوق جزاء (مسئولیت کیفری) ، چاپ دوم ، انتشارات امیرکبیر ، تهران ، 1383
